Historici vertellen

EMBASSY OF THE FREE MIND De Embassy of the Free Mind is een ontmoetingsplaats waar wijsheid uit de hele wereld wordt verzameld, waar beelden en teksten de persoonlijke verhalen vertellen van vrijdenkers uit onze geschiedenis.

Het Huis met de Hoofden in Amsterdam, waar Comenius en zijn patroon De Geer elkaar ontmoetten, is tegenwoordig ook een museale bestemming. Deze Embassy of the Free Mind organiseert dit najaar een tentoonstelling met bijzondere aandacht voor Comenius. embassyofthefreemind.com/en/

Comenius Museum Het Comenius Museum is gewijd aan het leven, het werk en de betekenis van de Tsjechische filosoof, theoloog en pedagoog Jan Amos Comenius (1592-1670). Het museum geeft tevens toegang tot het graf van ...

Sindsdien hebben Tsjechië en Nederland een bijzondere band, die sinds de vroege twintigste eeuw op bilateraal niveau is vastgelegd. We danken er het Comenius Mausoleum aan, tegenwoordig is daar ook het Comenius Museum. comeniusmuseum.nl

In 1656 vond hij een veilig onderkomen in Amsterdam, gesteund door Louis de Geer. Het was de meest productieve periode van zijn leven, tot hij in 1670 overleed en in de Waalse kerk in Naarden begraven werd.

Na de Slag bij de Witte Berg 1620 kon de protestant Comenius niet langer in zijn thuisland blijven. Hij zat tot 1628 ondergedoken en zwierf vervolgens door Europa. Die vlucht maakte hem paradoxaal beroemd: protestantse vorsten en edelen vroegen hem het onderwijs te hervormen.

Ze hebben me een werkplek gegeven waar hij voortdurend over mijn schouder meekijkt: Jan Amos Comenius (1592-1670). De Tsjechen beschouwen deze Moraviër als een van hun culturele erflaters, die veel betekend heeft voor het onderwijs, de filosofie en de theologie.

Ook was ze nauw betrokken bij de totstandkoming van de databank Early Modern Letters Online (emlo.bodleian.ox.ac.uk/home) waarin Comenius prominent aanwezig is.

De afdeling krijgt een bescheiden bedrag aan structurele subsidie, en bedruipt zichzelf verder door onderzoeksprojecten. Ze is daar heel succesvol in, en publiceert op hoog niveau, onder meer in het eigen tijdschrift Acta Comeniana.

Foto’s, scans en fotokopieën van alle mogelijke edities van Comenius’ werk zijn met veel zorg verzameld, over de grenzen van het IJzeren Gordijn heen, en staan hier als stille getuigen van het predigitale tijdperk.

In 1969 verscheen het eerste deel. Momenteel zijn er 21 banden verschenen, en het einddoel ligt ergens in de zestig. Kennelijk werkt het verslavend, want behalve de staf doen ook drie pensionado’s nog actief mee.

De afdeling Komeniologie (komeniologie.flu.cas.cz/en) is verantwoordelijk voor de uitgave van de wetenschappelijke editie van de Opera Omnia van Jan Amos Comenius (1592-1670), een van de belangrijkste geleerden uit de Tsjechische geschiedenis, die ook elders in Europa zijn sporen heeft nagelaten.

Patočka schreef ook over Comenius, maar helaas alleen in het Tsjechisch. In de Tsjechische historiografie en filosofie worden zij ook regelmatig met elkaar vergeleken. Patočka vond in Comenius' werk inspiratie om zich tegen de communistische dictatuur te keren.

Het torentje is het exclusieve domein van de filosofen. Hier zetelde jarenlang Ivan Havel (1938-2021), de broer van president Václav Havel. De filosofen danken hun faam met name aan Jan Patočka (1907-1977), medeoprichter van de mensenrechtenbeweging Charta77.

Ik ben hier dankzij het Josef Dobrovský fellowship, dat mij een maand gastvrijheid biedt bij het Instituut voor Filosofie, Department of Comenius Studies and Early Modern Intellectual History. Zeg maar de Tsjechische KNAW. Het bevindt zich hartje Praag, in een mooi gebouw.

Dit weekend belandde ik in een pro-Palestina demonstratie, waarbij een aantal demonstranten zichzelf aan de tramrails had vastgelijmd. Tot zover de actuele situatie, straks meer over de geschiedenis.

Tsjechië heeft net verkiezingen achter de rug, die hier twee dagen duren. Op straat werd geflyerd, maar verder was er weinig van te merken. De uitslag zorgt echter wel voor een forse verschuiving in het politieke landschap, met mogelijk grote consequenties op Europees niveau.

Hallo! Mijn naam is John Exalto en ik zal deze week op dit account berichten. Ik werk als historicus bij de afdeling Pedagogische Wetenschappen aan de Rijksuniversiteit Groningen @rug-gmw.bsky.social, maar mijn berichten komen deze week uit Praag.

Weekend! Ik geef voor de komende week het stokje door aan John Exalto. Dank voor het luisteren naar mijn ideeën over historici en (opdracht)onderzoek.

Administratief is dat niet altijd eenvoudig. Qua werk loopt het uitstekend.

Klopt. De overhead van de universiteit is enerzijds administratie maar anderzijds natuurlijk ook een breder team met expertise. Mijn projecten waren vaak een combinatie van jonge afgestudeerden en ervaren ZZPers, o.a. van Ondernemers in Geschiedenis

Gedicteerd door de opdrachtgever is overigens niet helemaal waar. De meeste opdrachtgevers 1) overzien niet welke vragen de historische bronnen wel en niet kunnen beantwoorden, 2) of hoe arbeidsintensief archiefonderzoek vaak is en 3) dat historici reconstrueren maar geen morele oordelen mee-leveren

Historisch onderzoek in opdracht van een maatschappelijke of overheidsorganisatie is precies het tegendeel. De vraagstelling wordt gedicteerd en ook niet perse origineel of spannend. Maar voldoet wel aan een behoefte buiten de universiteit en is op die manier zinvol.

Een historicus aan de universiteit heeft grote vrijheid in zijn/haar onderzoek, zolang het voldoende publicaties van goed kwaliteit oplevert. Totale vrijheid eigenlijk, binnen die randvoorwaarden. En dat is ook goed zo. Originele ideeën ontstaan niet op bevel.

Inmiddels is in Nijmegen de faculteit ook beter ingesteld op zulke kortlopende contracten die niet op een promotie gericht zijn: win-win. Of nog beter: zulke “junior onderzoekers “ die hun leerervaringen in gastcolleges doorgeven aan een volgende jaargang …

Gelukkig komt daar verandering in: in opdrachtonderzoek zijn goede en gemotiveerde afgestudeerden een troefkaart. Zij kunnen hun passie voor geschiedenis uitleven, hun opleiding en CV versterken. Omgekeerd kunnen projectleiders mét hen snel schakelen en opschalen als projecten zich aandienen.

Nog een draadje voor vandaag: na je studie geschiedenis was een promotie project het enig denkbare vervolg, als begin van een academische loopbaan.

Gelukkig is er wel beweging in het systeem - promovendi worden breder opgeleid. Met het geven van onderwijs, het organiseren van workshops en artikelen buiten het promotiethema. Dat heeft voordelen of het vervolg in de universiteit ligt of daarbuiten. Mee eens of toch alle ballen op dat ene boek?

Zonder iets af te doen aan haar project: is vier jaar voor één project nog ideaal? Wie schrijft daarna nog een tweede boek? Ik niet en als ik naar collega’s kijk volgt het tweede boek meestal pas met 45-55 jaar.

Omdat morgen een volle dag wordt, met twee nieuwe medewerkers - alvast nu. Morgen begint Lieke Speerstra met een spannend project over vrouwen in de (net gedigitaliseerde) archieven van de Bijzondere Rechtspleging (CABR).

Zonder nu smakelijk voorbeelden van onterechte review kritiek te gaan delen, ben ik wel benieuwd naar meer structurele inschattingen van deze specialiseringsfuik … en oplossingen.

Universitair onderwijs is in omvang en kwaliteit goed meetbaar. Bij onderzoek en onderzoeksideeën ligt dat moeilijker. Verwoede pogingen om het toch eerlijk en meetbaar te maken, leiden tot overregulering. Dé oplossing heb ik ook niet, maar een bredere selectie van reviewers zou kunnen bijdragen.